Prawo cywilne wyróżnia dwie odrębne instytucje odsetkowe: odsetki ustawowe (o których mowa w art. 359 k.c.), określane niekiedy mianem odsetek ustawowych kapitałowych oraz odsetki ustawowe za opóźnienie (które zostały uregulowane w art. 481 § 2 k.c).
Stawka ustawowych odsetek nie jest stała. Zależy od wysokości stóp procentowych, czyli stopy referencyjnej NBP ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej. Każda zmiana wysokości stopy referencyjnej NBP wpływa na wysokość ustawowych odsetek, czyli wzrost stóp procentowych powoduje wzrost odsetek, a obniżka stóp skutkuje spadkiem wysokości odsetek ustawowych.
Odsetki kapitałowe w Kodeksie cywilnym określane są jako odsetki od sumy pieniężnej (art. 359 k.c.). Przysługują one z tytułu korzystania z cudzego kapitału. Są formą wynagrodzenia dla tego, który użycza kapitału (czyli dla wierzyciela - pożyczkodawcy lub kredytodawcy). Zgodnie z przepisami prawa odsetki kapitałowe należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu. W praktyce mają najczęściej zastosowanie w przypadku czynności prawnej polegającej na zawarciu umowy pożyczki lub kredytu.
Odsetki kapitałowe nalicza się za okres korzystania z kapitału, czyli od dnia jego użyczenia aż do dnia zwrotu. Jeśli umowa pożyczki przewiduje, że powinna być ona zwrócona wraz z odsetkami, to będą one naliczane od dnia udzielenia pożyczki aż do momentu jej terminowej spłaty.
Kwota odsetek kapitałowych, jaką trzeba zwrócić pożyczkodawcy, zależy więc przede wszystkim od:
Wysokość odsetek kapitałowych jest zazwyczaj określana w umowie między użyczającym kapitału (pożyczkodawcą) a zaciągającym zobowiązanie (pożyczkobiorcą). Są to tzw. odsetki umowne.
Zgodnie z prawem istnieje ograniczenie w zakresie ustalania maksymalnej wysokości umownych odsetek od sumy pieniężnej. Jeśli w umowie zostaną określone odsetki kapitałowe wyższe niż, przewidziane przez prawo, maksymalne odsetki kapitałowe to takie postanowienie umowne jest nieważne. W takiej sytuacji pożyczkodawcy należą się maksymalne odsetki kapitałowe, określone w ustawie.
Jeśli wysokość odsetek nie została określona w umowie to użyczającemu kapitału należą się odsetki ustawowe. Stosuje się wtedy stawkę podstawową równą sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych. Natomiast maksymalne odsetki nie mogą przekraczać w stosunku rocznym dwukrotności odsetek ustawowych.
Wysokość aktualnej stopy referencyjnej NBP
W umowie pożyczki wysokość odsetek kapitałowych może być określona na innym poziomie niż wysokość ustawowych odsetek kapitałowych. Pożyczkodawca może również zrezygnować z ich naliczania. W takiej sytuacji pożyczkobiorca ma obowiązek zwrócenia jedynie nominalnej kwoty kapitału.
Inaczej jest w przypadku kredytów bankowych. Prawo bankowe przewiduje ustawowy obowiązek do zapłaty odsetek kapitałowych, a przez umowę kredytu kredytobiorca zobowiązuje się do zwrotu kwoty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami.
Odsetki kapitałowe są roszczeniem okresowym, więc co do zasady przedawniają się po 3 latach. Termin przedawnienia odsetek zaczyna biec od momentu, kiedy stają się one wymagalne.
W przypadku, gdy spłata kapitału ma nastąpić wcześniej niż w ciągu 12 m-cy, odsetki kapitałowe stają się wymagalne w terminie zapłaty pożyczonej sumy pieniężnej, chyba że ustalono inaczej. Jeśli natomiast spłata kapitału trwa dłużej niż rok, to roszczenie o zapłatę odsetek kapitałowych za dany rok staje się wymagalne pierwszego dnia następnego roku.
Odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.) przysługują, jeśli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Są więc sankcją za brak zapłaty w przewidzianym terminie i mają zdyscyplinować dłużnika w dochowywaniu terminów płatności.
Dowiedz się więcej o odsetkach za opóźnienie w transakcjach handlowych >>
Odsetki za opóźnienie nalicza się od pierwszego dnia następującego po dniu wyznaczonym do zapłaty świadczenia. Pożyczkodawca (wierzyciel) ma prawo je naliczyć nawet wtedy, jeśli nie poniósł żadnej szkody z tytułu opóźnienia w zapłacie. Również wtedy, gdy opóźnienie było następstwem okoliczności, za które pożyczkobiorca (dłużnik) nie ponosi odpowiedzialności.
Podobnie jak w przypadku odsetek kapitałowych, również wysokość odsetek za opóźnienie zazwyczaj określa się w umowie. Jeśli tak się nie stało to pożyczkodawcy należą się ustawowe odsetki za opóźnienie. Ich stawka podstawowa to suma stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Maksymalne odsetki za opóźnienie nie mogą przekraczać w stosunku rocznym dwukrotności odsetek ustawowych za opóźnienie.
Odsetki za opóźnienie są roszczeniem okresowym, więc przedawniają się po 3 latach, jednak najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego. Termin przedawnienia odsetek zaczyna biec od momentu, kiedy stają się one wymagalne. Roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie powstaje następnego dnia po terminie płatności/wymagalności.
| Odsetki kapitałowe | Odsetki za opóźnienie | |
| Charakter | Wynagrodzenie dla użyczającego kapitału | Sankcja dla dłużnika, odszkodowanie dla wierzyciela |
| Powód naliczenia | Za możliwość korzystania z cudzego kapitału | Z powodu opóźnienia w zwrocie użyczonego kapitału/ zapłacie świadczenia |
| Kiedy są naliczane | Od dnia użyczenia kapitały aż do dnia jego zwrotu. | Od pierwszego dnia następującego po dniu wyznaczonym na zwrot pożyczonej kwoty/zapłatę do dnia dokonania zapłaty |
| Ustawowa stawka podstawowa | Stopa referencyjna NBP + 3,5 punktów procentowych | Stopa referencyjna NBP + 5,5 punktów procentowych |
| Ustawowa stawka maksymalna | 2 x ustawowa stawka podstawowa odsetek kapitałowych | 2 x ustawowa stawka podstawowa odsetek za opóźnienie |
