Zasada swobody zawierania umów gwarantuje możliwość dowolnego kontraktowania, w sposób i na warunkach jakie uznajemy za najkorzystniejsze. Warto jednak pamiętać, że zasada ta ma swoje ograniczenia. Ich naruszenie skutkuje nieważnością dokonanych czynności prawnych. W artykule wyjaśniam jakie okoliczności sprawiają, że umowa jest nieważna.
Zgodnie z art. 58 par. 1 Kodeksu cywilnego czynność prawna będzie nieważna wtedy, gdy jest sprzeczna z ustawą, ma na celu obejście prawa oraz wtedy, gdy jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Wyróżniamy dwa rodzaje nieważności umowy:
Dowiedz się więcej o wpływie nadzwyczajnej zmiany okoliczności na zobowiązanie >>
Nieważność bezwzględna polega na tym, że umowa jest nieważna z mocy prawa od chwili jej zawarcia. Oznacza to, że czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych od chwili jej podjęcia. Na nieważność bezwzględną może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny.
Nieważność bezwzględna ma charakter definitywny, czyli nie da się tego stanu naprawić. Czynność nieważna nigdy nie stanie się ważna, nawet gdy przyczyna nieważności zostanie usunięta. Strony, chcąc osiągnąć zamierzone skutki prawne, powinny zawrzeć umowę jeszcze raz – w sposób prawidłowy.
Sąd lub inny organ orzekający w sprawie jest zobowiązany brać pod uwagę nieważność bezwzględną umowy z urzędu, ale musi ona być poparta zgromadzonym materiałem dowodowym w sprawie, zebranym zgodnie z zasadami obowiązującymi w danym postępowaniu.
Zgodnie z art. 189 kpc każdy kto ma interes prawny, może żądać ustalenia przez sąd, że umowa jest nieważna. Orzeczenie sądu ma charakter deklaratoryjny, czyli poświadcza jedynie, że umowa jest nieważna od daty jej zawarcia, a nie unieważnia jej.
W sytuacji, kiedy strony umowy zorientują o jej bezwzględnej nieważności po jej wykonaniu , co do zasady powinny one zwrócić sobie wzajemnie wykonane świadczenie lub dokonać stosownych rozliczeń w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Nieważność względna oznacza, że czynność prawna jest ważna i wywołuje skutki prawne, ale może zostać unieważniona przez strony, jeśli się na to zdecydują. Sąd nie bierze jej pod rozwagę z urzędu i unieważnia wadliwą czynność prawną jedynie na wniosek.
Istnienie określonej wady uprawnia konkretną osobę (prawo określa krąg osób, które mogą się powołać na nieważność względną) do podważenia ważności czynności prawnej. Jeżeli uprawniony skorzysta ze swojego prawa, czynność staje się nieważna od momentu jej dokonania. Dopuszczalne jest jednak przywrócenie mocy prawnej takiej czynności.
Oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli musi być złożone w ciągu roku w przypadku błędu (licząc od jego wykrycia) lub groźby (licząc od chwili, kiedy stan obawy ustał). W przypadku wyzysku strona ma 2 lata na żądanie wyrównania świadczeń lub unieważnienia umowy.
