W świecie finansów i prawa gospodarczego, efektywne zarządzanie zobowiązaniami odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu płynności oraz stabilności finansowej przedsiębiorstw i osób prywatnych. Jednym z narzędzi, które umożliwia uproszczenie procesów rozliczeniowych i rozwiązywanie konfliktów wierzyciel–dłużnik, jest instytucja potrącenia wierzytelności. Potrącenie polega na wzajemnym umorzeniu zobowiązań dwóch stron, gdy każda z nich jest zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem wobec drugiej, co prowadzi do zredukowania skomplikowanych rozliczeń do jednej, prostszej transakcji.
Potrącenie wierzytelności to czynność prawna, której wykonanie powoduje wzajemne umorzenie wierzytelności, jakie dwie osoby lub podmioty gospodarcze mają jednocześnie względem siebie.
Wierzyciel, dłużnik, dług - sprawdź co oznaczają te pojęcia >>
Na gruncie polskiego prawa istnieją dwa rodzaje potrąceń: ustawowe oraz umowne.
Potrącenie ustawowe jest ściśle regulowane przez przepisy Kodeksu cywilnego, a konkretnie przez art. 498. Aby móc skorzystać z tego typu potrącenia, konieczne jest spełnienie jednocześnie czterech warunków. Po pierwsze, musi istnieć wzajemność wierzytelności między stronami, czyli każda ze stron musi być jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem drugiej strony. Po drugie, przedmiotem potrącenia muszą być świadczenia jednorodne, czyli pieniądze lub rzeczy tej samej jakości. Po trzecie, obie wierzytelności muszą być wymagalne, co oznacza, że termin ich spełnienia już minął. Po czwarte, wierzytelności muszą nadawać się do dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym.
Potrącenie umowne z kolei opiera się na zasadzie swobody umów, która jest fundamentalną zasadą prawa cywilnego. W tym przypadku to strony, zawierając umowę, samodzielnie określają warunki, na jakich dokonają potrącenia. Daje to znacznie większą elastyczność niż w przypadku potrącenia ustawowego. Strony mogą np. objąć potrąceniem świadczenia, które nie są jeszcze wymagalne albo są niejednorodne. Jedynym ograniczeniem jest to, że postanowienia umowy nie mogą naruszać przepisów prawa ani zasad współżycia społecznego.
Warto podkreślić, że potrącenie ustawowe, jako że jego przesłanki są jasno określone w Kodeksie cywilnym, jest częściej stosowane w praktyce obrotu gospodarczego. Nie wymaga ono bowiem zgody drugiej strony - wystarczy jednostronne oświadczenie woli o potrąceniu. Natomiast potrącenie umowne, choć daje większą swobodę, wymaga zgodnej woli obu stron i zawarcia odpowiedniej umowy.
Ustawowe potrącenie wierzytelności jest możliwe wtedy, kiedy spełnione są jednocześnie następujące przesłanki:
1) dwie osoby/podmioty gospodarcze są jednocześnie względem siebie wierzycielem i dłużnikiem,
2) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze (lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku),
3) wierzytelności są wymagalne (takie, których termin płatności minął)
4) wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Potrącenie ustawowe spełnia funkcję zapłaty czy wręcz egzekucji i nie wymaga zgody osoby/podmiotu gospodarczego, do której jest kierowane. Stąd zdecydowanie częściej jest ono stosowane w obrocie gospodarczym.
Przedmiotem potrącenia mogą być tylko i wyłącznie pieniądze lub rzeczy tej samej jakości, oznaczone co do gatunku. Oznacza to, iż wierzytelności pieniężne mogą być potrącone tylko z wierzytelnościami pieniężnymi, nie zaś dotyczącymi rzeczy. Wierzytelności, których przedmiotem są rzeczy, mogą być potrącone tylko z takimi samymi wierzytelnościami, obejmującymi rzeczy dokładnie tej samej jakości oznaczone co do takiego samego gatunku. Nie mogą one być potrącane z wierzytelnościami pieniężnymi bądź takimi, które obejmują rzeczy innego rodzaju lub odbiegającymi jakościowo. Należy podkreślić, że oświadczenie o potrąceniu działa wstecz od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe.
Potrącenie wierzytelności przedawnionej jest możliwe pod warunkiem, że w chwili, gdy stało się ono możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Dowiedz się więcej o przedawnieniu roszczeń >>
Potrącenie wierzytelności zajętej na rzecz innego podmiotu lub osoby jest możliwe chyba, że zaistniała jedna z dwóch poniższych okoliczności:
Istotne znaczenie dla tych uregulowań ma więc określenie chwili zajęcia wierzytelności. Przyjmuje się, że zajęcie wierzytelności dokonuje się w chwili doręczenia przez komornika dłużnikowi zajmowanej wierzytelności dokumentu zajęcia. Ustawodawca uznał, że skoro dłużnikowi zajętej wierzytelności nie wolno regulować zobowiązania do wierzyciela tylko do organu egzekucyjnego, to także nie powinno się dokonywać potrącenia, które tak naprawdę zastępuje płatność.
Potrącenie wierzytelności, której wykonanie zostało odroczone przez sąd lub bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia. Jeżeli jednak wierzyciel dostał rekompensatę z tego tytułu to potrącenie nie jest możliwe.
Potrącenia ustawowego dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie umowy. Istnieje również potrącenie dwustronne, które kształtowane jest poprzez zasadę swobody umów. Oświadczenie to może mieć dowolną formę. Dopuszczalne jest wysłanie go faxem lub na adres e-mail. Najczęściej jednak składane jest w formie pisemnej, aby zabezpieczyć się na wypadek ewentualnego sporu sądowego. Przyjmuje się, że oświadczenie o potrąceniu jest skutecznie złożone drugiej stronie z chwilą, w której mogła zapoznać się z jego treścią. Nie ma zatem znaczenia rzeczywiste zapoznanie się z tym oświadczeniem a jedynie taka możliwość. W oświadczeniu należy wskazać strony potrącenia, jego datę, informację jakich wierzytelności dotyczy oraz czy są one potrącane w całości czy części.
Potrącenie wierzytelności to nie tylko czynność materialnoprawna, ale także istotny instrument w postępowaniu sądowym. Gdy dochodzi do potrącenia w trakcie procesu, wywołuje ono doniosłe konsekwencje zarówno na płaszczyźnie prawa materialnego, jak i procesowego.
W sferze prawa materialnego, najważniejszym skutkiem potrącenia jest wzajemne umorzenie wierzytelności stron do wysokości wierzytelności niższej. Co istotne, skutki te działają wstecz, od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe. Oznacza to, że strony zostają zwolnione ze swoich zobowiązań, nawet jeśli nie doszło do faktycznego spełnienia świadczeń.
Na gruncie prawa procesowego, zarzut potrącenia traktowany jest na równi z powództwem. Strona, która go podnosi, musi precyzyjnie określić swoją wierzytelność, wykazać jej istnienie oraz jednoznacznie wyrazić wolę dokonania potrącenia. Nie jest to jednak nieograniczone uprawnienie. Zarzut potrącenia może dotyczyć tylko wierzytelności wynikających z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona przez powoda. Co więcej, wierzytelności zgłoszone do potrącenia muszą być stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego lub ugodą sądową.
Skuteczne podniesienie zarzutu potrącenia w procesie niesie ze sobą również konsekwencje w zakresie odsetek. Dłużnik będzie zobowiązany do ich zapłaty tylko za okres do dnia, w którym potrącenie stało się możliwe. Od tego momentu, ze względu na wsteczne działanie skutków potrącenia, odsetki przestają naliczać się od umorzonej części wierzytelności.
