Skarga pauliańska daje wierzycielowi ochronę w sytuacji, kiedy jego dłużnik wyzbył się majątku po to, aby utrudnić mu wyegzekwowanie spłaty zobowiązania. Zastosowanie jej prowadzi do orzeczenia przez sąd tzw. względnej bezskuteczności czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Ogólna zasada stanowi, iż dłużnik za swoje zobowiązania odpowiada całym majątkiem, jaki posiada w chwili wymagalności wierzytelności oraz majątkiem przyszłym. Wierzyciel ponosi ryzyko niewypłacalności dłużnika wskutek pogorszenia jego sytuacji majątkowej w okresie między powstaniem zobowiązania np. otrzymania faktury sprzedażowej, a jego wymagalnością, czyli chwilą, kiedy wierzyciel może skutecznie żądać zapłaty.
Wierzyciel narażony jest na sytuację, że dłużnik zachowa się wobec niego nielojalnie, doprowadzając do swojej niewypłacalności w następstwie czynności prawnych dokonanych na rzecz innej osoby - osoby trzeciej, np. w formie sprzedaży, „uciekając” z majątkiem przed ewentualną przyszłą egzekucją.
W takiej sytuacji wierzyciel posiada możliwości dochodzenia swojego roszczenia z tej „zbytej” przez dłużnika części majątku. Służy temu instytucja skargi pauliańskiej (akcji pauliańskiej, actio pauliana). Zastosowanie jej prowadzi do orzeczenia przez sąd tzw. względnej bezskuteczności czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela na rzecz osoby trzeciej. W związku z tym pokrzywdzony wierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia swojego roszczenia od osoby trzeciej.
Dowiedz się więcej o windykacji wierzytelności >>
Cechy wierzytelności
Aby skarga pauliańska mogła zostać wniesiona, należność przysługująca wierzycielowi wobec dłużnika, musi być:
Uwaga!
Skargi pauliańskiej nie można wnieść w przypadku należności niepieniężnych np. wykonania jakiejś usługi, wydania określonego przedmiotu, który przeszedł z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej.
Czynność prawna dłużnika
Skarga pauliańska chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czynności prawnej dłużnika. Inne działania dłużnika nie są objęte ochroną np. gdy niszczy on swój wartościowy przedmiot. Nie ma znaczenia sposób dokonania czynności prawnej przez dłużnika, ale nie można uznać za czynność prawną zaniechanie jej dokonania np. niewniesienie powództwa sądowego.
Zaskarżeniu podlegają zarówno umowy, jak i jednostronne czynności prawne np. zrzeczenie się jakiegoś prawa w taki sposób, że powoduje to nabycie go przez osobę trzecią.
Dla skuteczności skargi pauliańskiej osobą dokonującą czynności prawnej powinien być dłużnik, w tym również jeden z dłużników solidarnych czy poręczyciel.
Pokrzywdzenie wierzyciela – warunek niewypłacalności
Kolejną przesłanką skuteczności skargi pauliańskiej jest to, że czynność prawna dłużnika musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela. Jej skutkiem jest zatem całkowita niewypłacalność dłużnika, albo niewypłacalność w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Stan niewypłacalności dłużnika to taki stan jego majątku, w którym egzekucja prowadzona należycie z przepisami KPC nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela (nie jest jednak konieczne wykazanie, że nastąpiło ogłoszenie upadłości dłużnika). Wystarczy że egzekucja okazała się nieskuteczna do części majątku.
Niewypłacalny jest również dłużnik, którego aktywa równoważą wprawdzie zobowiązania, ale nie są dostępne dla wierzyciela (przedmioty wyjęte spod egzekucji lub obciążone pierwszeństwem osób trzecich).
Pogłębienie niewypłacalności to wyzbycie się aktywów, które potencjalnie stwarzają możliwość otrzymania świadczeń pieniężnych od dłużnika.
Ciężar udowodnienia powyższych okoliczności spoczywa na wierzycielu. Kwestię czy czynność krzywdzi wierzyciela ocenia się według chwili zaskarżenia, a nie chwili dokonanie tej czynności.
Pokrzywdzenie wierzyciela – warunek świadomości
O pokrzywdzeniu wierzyciela możemy mówić, gdy dłużnik działał ze świadomością skutków swojego działania. Inaczej mówiąc wiedział, że szkodzi swojemu wierzycielowi.
Wystarczający jest fakt, że dłużnik zdaje sobie sprawę, że dokonana przez niego czynność prawna może spowodować niemożność zaspokojenia ogółu wierzycieli. Niekoniecznie zatem ta świadomość musi obejmować indywidualnie tego wierzyciela, który żąda ochrony pauliańskiej.
Korzyść osoby trzeciej
Aby skarga pauliańska mogła zostać wniesiona, z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej, osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową (nabędzie prawo majątkowe lub zostanie zwolniona ze zobowiązania). Korzyść ta musi być powiązana z odpowiednim uszczupleniem majątku dłużnika, powodującym niewypłacalność.
Warunkiem jest także to, że osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową z czynności prawnej, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
Domniemywa się, że osoba trzecia wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, w przypadku gdy korzyść majątkową uzyskała:
Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
8 rzeczy, które warto zrobić, gdy dłużnik nie płaci >>
Jeżeli zostaną spełnione łącznie 4 wyżej wymienione przesłanki, wierzyciel może żądać, aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną dokonaną przez jego dłużnika. Ma na to 5 lat licząc od daty dokonania tej czynności. Uprawnienie to wierzyciel może realizować w dwojaki sposób:
Po uznaniu przez sąd względnej bezskuteczności czynności prawnej dokonywanej przez dłużnika z osobą trzecią, wierzyciel uzyskuje uprawnienie do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów należących do osoby trzeciej, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika, albo do niego nie weszły.
Uprawnienie wierzyciela może być realizowane z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osoby trzeciej, jeśli nie korzystają oni ze skargi pauliańskiej. Jeżeli jest kilku wierzycieli korzystających z actio pauliana to pierwszeństwo przysługuje im w równym stopniu.
Jeżeli wierzyciel nie został zaspokojony z majątku osoby trzeciej, może żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał tę korzyść nieodpłatnie albo działał w złej wierze.
Osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, jeżeli wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika lub zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przedmiotu, uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności względnie bezskutecznej.
Jeżeli osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od dłużnika, ponieważ ją utraciła lub zużyła, nie odpowiada ona wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej.
