Zasada swobody umów oraz granice jej stosowania

Zasada swobody zawierania umów stanowi jedną z fundamentalnych zasad prawa cywilnego. Ma ona gwarantować możliwość dowolnego kontraktowania, w sposób i na warunkach jakie uznajemy za najkorzystniejsze.

Zasada swobody zawierania umów - podstawa prawna 

Swoboda umów została ujęta w art. 353 .1 Kodeksu cywilnego.

„Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”.

Z powyższego przepisu wynika, że na pojęcie „swobody zawierania umów” składa się kilka  elementów:

• swoboda decydowania o zawarciu lub niezawieraniu kontraktu
• dowolność w wyborze kontrahenta
• treść umowy może być formułowana dowolnie przez strony
• swobodny wybór formy umowy.

Jakich umów dotyczy zasada swobody umów?

Zarówno z treści jak i usytuowania w ustawie przepisu dotyczącego swobody zawierania umów wynika, że dotyczy on jedynie stosunków zobowiązaniowych. Ponieważ przepis posługuje się sformułowaniem „strony zawierające umowę...” to jego stosowanie wyłączone jest w odniesieniu do stosunków z zakresu prawa rzeczowego i spadkowego oraz do jednostronnych czynności prawnych.

Na treść umowy składają się zarówno postanowienia wynikające z umowy, ustawy jak i zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (wynika to z art. 56 k.c.). Swoboda umów przejawia się między innymi w tym, że strony mogą zdecydować czy:

• zawrzeć umowę regulowaną przepisami kodeksu cywilnego jako umowa nazwana (np. umowę najmu, sprzedaży, użyczenia),
• do danego typu umowy dodać postanowienia modyfikujące ją zgodnie z wolą stron,
• wyłączyć stosowanie poszczególnych przepisów dotyczących danej umowy,
• stworzyć umowę mieszaną - swoistą „hybrydę” dwóch lub więcej typów umów.

Najbardziej radykalnym posunięciem jest całkowite odejście od regulacji kodeksowych i stworzenie umowy nienazwanej, treściowo ukształtowanej zgodnie z uznaniem stron, stosownie do ich potrzeb. W stosunku do umów nienazwanych, mieszanych i innych zmodyfikowanych przez strony można zastosować przepisy ustawy opisujące dany typ umowy nazwanej w drodze analogii.

Ograniczenia w stosowaniu swobody zawierania umów

Ograniczenia w stosowaniu swobody zawierania umów wynikają wprost z przepisu art. art. 353 .1 Kodeksu cywilnego.

Granice wyznaczone przez ustawę 

Przez wymienioną w powyższym przepisie „ustawę” należy rozumieć normy bezwzględnie wiążące (czyli te, których nie można pominąć poprzez czynność prawną) oraz względnie obowiązujące tzw. semiimperatywne (czyli takie, które można w umowie zastąpić innymi, pod warunkiem przyjęcia w ich miejsce regulacji korzystniejszych dla słabszej/chronionej strony umowy). Pojęcie „ustawy” obejmuje normy (przepisy) konstytucyjne, administracyjne, karne, jeżeli wynikać z nich będzie zakaz kształtowania stosunków cywilnoprawnych określonej treści.

Normy prawne mogą nakładać obowiązek dokonania pewnych czynności dla ważności umowy.

Przykłady:

• Konieczność zachowania konkretnej formy umowy np. pisemnej bądź szczególnej, jak akt notarialny.
• Wymóg wydania rzeczy np. przy zadatku, czy użyczeniu.
• Obligatoryjne dokonanie wpisu do rejestru, który warunkuje ważność lub skuteczność danego rodzaju umów.

W niektórych przypadkach swoboda umów ograniczona może być również przez obowiązek wyboru kontrahenta o określonych kwalifikacjach i statusie np. ubezpieczyciela czy banku.

Gdzie sprawdzić firmę? Zobacz zestawienie bezpłatnych i dostępnych online rejestrów przedsiębiorców >>

Granice wyznaczone przez zasady współżycia społecznego

Wszelkie czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego są bezwzględnie nieważne. Nie można zawierać kontraktów o treści sprzecznej z powszechnie akceptowanymi w społeczeństwie regułami moralnymi. Jest to klauzula generalna, czyli reguła o nieostrych granicach treściowych. Niedopuszczalne są więc umowy sprzeczne z uczciwością i rzetelnością kupiecką lub kształtujące wzajemne stosunki między stronami w sposób ewidentnie urągający słuszności.

Przykłady:

• Umowa dławiąca, czyli narzucona przez jedną ze stron forma zaspokajania podstawowych potrzeb ludności na trudno dostępne dobra w zamian za nieadekwatną zapłatę.
• Wymuszenie przez silniejszą stronę umowy ustanowienia wysokiej kary umownej i w ten sposób znaczne pokrzywdzenie strony słabszej.

Granice wyznaczone przez naturę zobowiązania

Wymóg konieczności respektowania właściwości stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy oznacza, że po pierwsze, umowa powinna zawierać co najmniej minimalną treść właściwą dla danej kategorii czynności prawnej np. w umowach nienazwanych konieczne jest przynajmniej określenie praw i obowiązków stron, a w przypadku umów nazwanych zawarcie elementów wymaganych przez stosowne przepisy. Po drugie, postanowienia umowy nie mogą kłócić się naturą danego stosunku prawnego.

Przykłady:

• W umowie zlecenie, która jest zobowiązaniem do starannego działania, nie możemy postawić wymogu osiągnięcia konkretnego celu.
• Nie można zapisać umowy w ten sposób, by jedna strona mogła dowolnie określać swoje obowiązki lub obowiązki drugiej strony. Istotą umowy jest porozumienie, więc strony, zmieniając warunki umowy, muszą być w tej kwestii zgodne.

W kontekście zgodności umowy z naturą zobowiązania ważne jest także poszanowanie interesu osób trzecich oraz zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego.

Zasada swobody umów - konsekwencje zapisów niezgodnych z prawem

Strony umowy mogą uregulować stosunek prawny wedle własnej woli, nawet jeśli będzie to sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami. Pociąga to jednak za sobą prawne konsekwencje.

Umowa zawarta z przekroczeniem którejkolwiek z granic swobody umów, czy to wobec sprzeczności jej treści lub celu z ustawą, czy z zasadami współżycia społecznego, czy też z naturą zobowiązania, jest nieważna w części czy całości. W szczególnych przypadkach wskazanych w ustawie, skutek nieważności zastąpiony jest innym np. zastąpienie nieważnych postanowień umowy przez treść zgodną z przepisami.